सरला सुवेदी
बाँके कात्तिक २८ गते ।
हरेक बर्ष लक्ष्मि पुजाका दिनदेखि भाईटिकाका दिन सम्म खेलिने देउसि भैलोले यतिबेला कोहलपुर वजारमा रौनकता थपेको छ । सुनसान ब्यापारलाई चिर्दै बिभिन्न लोक संस्कृती झल्किने गित संगित देखि आधुनिक डिजे बजाउदै युवा युवतीहरु यत्रतत्र गर्दा सांच्चिकै तिहार आएको भान कोहलपुर मात्र नभएर बाँके जिल्लाको विभिन्न ठाउँमा देख्न सकिन्छ।
तिहारको रौनक भनेको नै देउसी भैलो र विभिन्न जनावरको पूजा लगायत भाइटिका नै हो । तिहारका ५ दिन नै अलग अलग पूजा गरिने हुँदा सबै दिनको विशेष महत्व छ । अझ देउसी भैलोको रमाइलो त धेरै नै छ । लक्ष्मीपूजाको दिन साँझमा घरघरमा लक्ष्मीपूजा गरेपछि रातभरि गाइने गाथालाई भैलो भनिन्छ ।
ठाउँ अनुसार देउसी र भैलो फरक फरक तरिकाले खेल्ने र भट्याउने गरिएको पाइन्छ । भैली गाउँदा कतै लेग्रो तानेर भइलो भनिन्छ भने कतै भैलीराम वा कतै भैलिनी हो भनेर खेल्ने चलन छ । यस्तै देउसी खेल्दा पनि कतै देउसी रे, कतै देउसीराम त कतै देउसु रे भनेको पनि पाइन्छ । जे भएपनि देउसी र भैलो गाउँदा ठाउँ अनुसारका लोकगाथाहरू पनि जोडिने हुँदा भने यसको महत्व अझ वढेको छ ।
देउसीभैलो खेल्ने समूहमा एक जना भट्याउने हुन्छ र अरुले देउसी वा भैली रे भन्छन् । ठाउँ अनुसार खैंजडी, मुजुरा, मादल जस्ता बाजाको प्रयोग पनि गरिन्छ । भैलिनीहरू सुरुवातमै भैली खेल्न आएको घरबेटीको घरको मनमोहक दीपावली सहितको लक्ष्मीपूजाको वर्णन गर्दै भैलो शुरु गर्दछन् । श्रद्धाले दिएको चामल, भेटी, सेलरोटी फलफूल आदि ग्रहण गर्दै भैलिनीहरू घरभेटीलाई आशिर्वाद दिन्छन् । भैलिनीहरूले दिएको आशिर्वाद लाग्छ भन्ने धार्मिक मान्यता छ ।
देउसी भैलो उति बेलाको सिञ्जा राज्यबाट प्रचलनमा आएको र यसको छुट्टै सांस्कृतिक महत्व रहेको जानकारहरु बताउँछन । अहिले भने, मनोरञ्जन र आर्थिक पाटोलाई मात्रै हेरेर देउसी भैलो खेल्ने परिपाटिले गर्दा कात्तिके दान दिनेहरुले समेत झेंझो मान्ने गरेका छन । यतिबेला कोहलपुरमा आफनो सांस्कृतीक परम्परा जोगाउने भन्दै सल्यान, रुकुम, जाजरकोट र कर्णालीबाट बसाई सरि आएका ब्यक्तिहरुले आफनो समुह बनाई मौलिक बाजा र परम्परागत देउसि भैलो खेलिरहेका छन भने कतिपय युवा युवतीहरुको समुहले मौलिकता गुमाएको देउसि भैलो खेल्दै बजारभरि मनोरञ्जन दिने र द्रव्य कमाउदै गरिरहेको पाईन्छ ।
पछिल्लो समयमा देउसिभैलोमा बिकृति देखिएपनि कहि कतै भने सामुहिक रुपमा देउसि भैलो खेलेर सामजिक कामहरु गरेको पनि पाइन्छ। तर समय परिवर्तन सङ्गै भित्रीएको बिकृतिले आगामि दिनमा देउसि भैलोको मौलिकता हराउदै जाने छ। त्यसैले हाम्रो नेपालि मौलिक परम्परा र सस्कृतिको जगेर्ना गर्नु हामि सबैको दायित्व हो भने यसको सरक्षणमा सरोकारवाला निकायको ध्यान जान जरुरि देखिन्छ।
यसर्थ देउसी भैलोलाई भावि सन्ततीले पनि मौलिकता जोगाउन सक्ने गरि मनाउनु अहिलेको आवश्यकता हो ।
Discussion about this post